Het formaat van het schilderij uit 1636 is indrukwekkend: 118,8 x 96,8 cm. Aangenomen wordt dat de dertigjarige Rembrandt zich met de portrettering van zichzelf als vaandrig wilde profileren als de meest bekwame van de Amsterdamse portrettisten. De robuuste soldaat die de eer krijgt de vlag te dragen is hooghartig. Gekleed in een glanzende kaftan (een kostuum uit een vroegere periode), arrogant opgestoken, dwingt hij bewondering af. Wij bewonderen hem ook, bijna vierhonderd jaar later. De zaal van het Fries Museum, bestemd voor de presentatie van dit portret-autoportret, blijft vollopen. De bewondering van de bezoekers wordt nog versterkt door trots - dit is onze grote Rembrandt Harmensz van Rijn.
Ik zag dit schilderij in het Fries Museum. De Friese herkomst werd gerechtvaardigd door het feit dat Rembrandt persoonlijke en professionele banden had met Leeuwarden en vooral dat zijn toekomstige vrouw Saskia Uylenburgh in deze stad was geboren. Tegenover Rembrandts schilderij hangt een portret van de 24-jarige Saskia uit de collectie van het Fries Museum. Het werd rond 1636 geschilderd door Govert Flinck; beiden kenden elkaar uit Leeuwarden en verhuisden rond dezelfde tijd naar Amsterdam. Saskia om met Rembrandt te trouwen (hun huwelijk was in 1634) en Govert om als schilder in zijn atelier te werken.
Het schilderij "De Waandeldrager" wisselde van eigenaar. In 1840 werd het eigendom van de bankiersfamilie Rothschild. Vanaf 1983 bevond het zich, goed beschermd, in Monte Carlo. De aankoop van dit schilderij door het Rijksmuseum leek een utopie, maar in het begin van de jaren negentig suggereerden de Rothschilds dat ze bereid waren het te verkopen. Aanvankelijk werd een bedrag van 220 miljoen euro gevraagd; het Rijksmuseum was bereid 160 miljoen te betalen. In 2019, het jaar van de 350e sterfdag van Rembrandt, verscheen het schilderij in het Rijksmuseum opgenomen in de tentoonstelling "Rembrandt - Velasquez", die werd geopend door Willem-Alexander en koning Felipe VI van Spanje.
Hoewel zich onverwachts twee nieuwe gegadigden voor de aankoop aandienden, besloot de familie Rothschild het schilderij aan het Rijksmuseum te verkopen, mede gelet op het feit dat het ter beschikking van het publiek zou worden gesteld. De aankoop werd door een meerderheid van de parlementsleden goedgekeurd wegens de nationale en tijdloze betekenis ervan. Als gevolg van de inflatie steeg de prijs tot 175 miljoen; 150 miljoen werd door de staat verstrekt. "De Waandeldrager" keerde terug naar Nederland na een afwezigheid sinds het midden van de 18e eeuw.
Hoeveel schilderijen van Rembrandt heeft Polen? Ongetwijfeld, drie. Maar er waren er meer. Ten minste zes onbetwiste werken van hem werden opgenomen in de verzameling van koning Stanislaus Augustus. Voor degenen die geïnteresseerd zijn in het lot van Rembrandts schilderijen in Polen, beveel ik Michał Walicki's wetenschappelijke dissertatie Rembrandt in Polen aan, oorspronkelijk gepubliceerd in 1956 in Biuletyn Historii Sztuki. Het wordt in een melancholieke toon gehouden, wat begrijpelijk is omdat - om de term van professor Walicki te gebruiken - de schilderijen van Rembrandt door ons land zijn gegaan.
We zijn ze kwijt... vooral omdat ze in particuliere handen waren. Het beroemdste verloren schilderij is de "Poolse Ruiter", of "Lisowczyk". gedateerd rond 1655 of 1658-59, met een afmeting van 116,8 x 134,9 cm. Lisowczyks waren soldaten van huurlingengevechtseenheden van de lichte cavalerie, die aan het begin van de zeventiende eeuw door A. J. Lisowski werden opgericht.
In 1910, toen het schilderij in het bezit was van de familie Graaf Tarnowski, werd het - ondanks wijdverbreide publieke verontwaardiging - door Zdzisław Tarnowski "naar Amerika" verkocht. ‘Het was niet de eerste poging om dit meesterwerk in het buitenland te verkopen’, schrijft Michał Walicki, ‘al in 1877 werd het schilderij op de antiquarische markt in Wenen gegooid (...)’. Rembrandts schilderij werd voor zijn collectie gekocht door de Amerikaanse financier, industrieel en kunstbeschermer Henry Clay Frick. Het schilderij kreeg zijn plaats tussen andere werken in zijn woning in New York, die na de dood van de financier werd omgevormd tot een museum en nu de zetel is van The Frick Collection.
En in 2022 was "Poolse Ruiter" door uitzonderlijke omstandigheden - de renovatie van een historisch gebouw in New York en de gunst van de Amerikaanse zijde - opnieuw te zien in Polen; in Warschau en Krakau. In Warschau, tijdens de drie maanden durende tentoonstelling KING'S REMBRANDT. "Poolse Ruiter" uit de collectie van The Frick Collection (6 mei - 7 augustus 2022), werd geplaatst op dezelfde plaats als waar het ooit was - de zomerresidentie van Stanisław August; het Paleis op het Eiland in het Koninklijk Łazienki Park. De koning verzamelde er de waardevolste voorwerpen uit zijn verzameling; hij gaf een plaats in de zogenaamde voorkamer op de eerste verdieping aan een schilderij van Rembrandt dat hij in 1791 had verworven.
Na de troonsafstand van de koning in 1795 werd het schilderij overgebracht naar de voor het publiek toegankelijke Prentengalerij op de benedenverdieping. De situatie van de Galerij werd echter steeds precairder en de schilderijen begonnen te worden verkocht. In 1814, vlak voordat het werd geveild, werd prins Lubecki-Drucki de nieuwe eigenaar van het schilderij "Poolse Ruiter". Dit schilderij, een van de slechts twee bekende ruiterportretten van Rembrandt, is omgeven door vele mysteries. Het is niet zeker of het werkelijk een jonge Pool uit het regiment van A.J. Lisowski voorstelt, en het is zelfs niet duidelijk of de schilder een specifieke figuur in gedachten had, aangezien het gezicht van de ruiter lijkt op de gelaatstrekken van Rembrandts zoon Titus.
Het belangrijkste van de drie schilderijen van Rembrandt die zich momenteel in Polen bevinden, heeft als thema een evangelische parabel. Het wordt beschouwd als een van zijn zes meest volmaakte landschappen "Landschap met een barmhartige Samaritaan" uit 1638 in het formaat 46,2 x 65,5 cm. Het bevindt zich in de collectie van het Prinsen Czartoryski Museum, een afdeling van het Nationaal Museum in Krakau. De andere twee schilderijen zijn portretten: "De geleerde bij de lessenaar" en "Het meisje in de schilderijlijst", beide gedateerd 1641. Ze zijn in 1994 geplaatst in het Koninklijk Kasteel in Warschau. Hun turbulente geschiedenis wordt beschreven in het boek van Gerdien Verschoor "Het meisje en de geleerde. Kroniek van twee verloren gewaande Rembrandts' (uitgegeven door Atlas Contact, Amsterdam 2019).
Maar het bewogen lot van Rembrandts Poolse schilderijen kan ook worden bekeken zonder bitterheid of een gevoel van verlies. Het feit dat schilderijen van Rembrandt en zijn leerlingen tijdens de Verlichting in Polen gewild waren, getuigt van de ontwikkeling van het gericht verzamelen in die tijd.
*) Andere musea: Centraal Museum - Utrecht, Stedelijk Museum - Alkmaar, Drents Museum - Assen, Kunstlinie - Almere, Het Noordbrabants Museum - Den Bosch, Bonnefanten - Maastricht, Zeeuws Museum - Middelburg, Museum Arnhem, Rijksmuseum Twenthe, Mauritshuis - Den Haag.